Taariikhda cilmiga xisaabta:
Taariikhda xisaabta waxay fidsan tahay kumannaan sano waxayna soo taxnayd waqtiyo hore. Tan iyo wakhtiyadii hore, bini’aadanku waxay horumariyeen fikrado xisaabeed si ay xisaabta ugu fahmaan adduunka ku hareeraysan una xaliyaan dhibaatooyinka adag. Halkan waxaa ah dulmar guud oo ku saabsan horumarka iyo taariikhda xisaabta:
Waqtiyadii hore ( Al-casr Al-qadiim):
Waqtiyadii hore, ilbaxnimooyinka Masaarida, Baabiliyiinta iyo Giriiga waxay horumariyeen xisaabta. Ahmiyadda muhiimka ah ee xisaabtu u leedahay ilbaxnimooyinkan waxay ka muuqatay adeegsigeeda joomatari, cabbiraadda, xisaabinta xisaabta, iyo xallinta isla’egyada (Equetions).
Qarniyadii Dhexe:
Waagii dhexe, xisaabta waxaa hormariyay Carab, Hindi, iyo Cilmigii Giriigii hore. Waxa muddadaas la ikhtiraacay aljabra, joomatari saami-qaybsi iyo falanqaynta tirooyinka, waxaana horumarkeeda qayb weyn ka qaatay culimadii Carabta, sida Al-Khwarizmi, Al-Khaazen Al-Baghdadi, iyo Ibn Al-Haytham.
Waqtiyada Casriga ah:
Waqtiyada casriga ah, xisaabtu si weyn ayay u horumartay ka dib markii ay soo baxeen aljabrada falanqaynta, joomatari falanqaynta, ixtimaalka, tirakoobka, iyo kaalkulas. Saynis yahanno caan ah sida Newton, Lagrange, Eller, Gauss, iyo Cantor waxay soo saareen fikrado xisaabeed iyo qalabyo badan oo aasaasi ah.
Casrigan danbe:
Qarnigii labaatanaad, xisaabtu waxay ku fidday qaybo cusub sida injineernimada korantada, aragtida isku xidhka, aragtida quantum, iyo joomatari kala duwan. Laamo cusub sida aragtida ciyaarta (Game theory), aragtida nidaamka (systems theory) iyo sayniska xogta (Data science).
Xisaabta waxaa soo saaray saynisyahano iyo xisaabyahano badan oo caan ah, suurtagalna maaha in dhammaantood halkan lagu sheego. Cilmiga xisaabtu waayadan dambe wuu soo korayaa oo wuu sii kordhayaa, waxaana loo adeegsadaa dhinacyo badan sida cilmiga dabiiciga, injineernimada, dhaqaalaha, cilmiga kumbuyuutarka, tirakoobka, iyo qaybo kale oo badan.
Aasaaskii cilmiga xisaabta:
Culimadii muslimiintu waagii xadaaradda islaamku waxay door wayn ku lahaayeen horumarinta xisaabta, way hodmin jireen, wax cusub bay ku kordhiyeen, wayna horumariyeen, dunida oo dhammina way ka faa’iidaysatay dhaxalkii ay ka tageen. Bilawgiiba culimadii muslimiintu waxay soo ururiyeen wax soo saarkii culimadii hore ee cilmiga xisaabta,kadibna way turjumeen,halkaasna waxay ka bilaabeen daahfurka,hal-abuurka iyo ikhtiraaca.Muslimiinta waxaa lagu tiriyaa kuwii ugu horeeyey ee ka shaqeeya cilmiga aljebrada iyo kii ugu horeeyey ee wax ka qora, Maxamed Ibn Muusa Al-Khwarizmi waa kii u bixiyey “aljebra” maadaama ay iyagu ahaayeen kuwii ugu horreeyey ee u curiyey si cilmiyeysan oo habaysan.
Waxa kale oo ay balaadhiyeen cilmi-baadhista trigonometry iyo Saami qaybsiga (ratio), oo ay u kala qaybiyeen saddex qaybood oo kala ah: tiro, joomatari, iyo halabuur, waxay xaliyeen isla’egta toosan (linear equation) , Samaynta trigonometry hab cilmiyeed habaysan, oo ka madax bannaan xiddigiska, taas oo keentay in dad badani u tixgeliyaan sayniska Carabta oo keliya.
Marxaladihii uu soo maray cilmiga xisaabtu:
Xisaabtu waa cilmi ka shaqeeya tirooyinka iyo hawlaha xisaabeed, waa uu horumaray si uu maanta u noqdo cilmi dhamaystiran oo ay ku jiraan fikrado iyo aragtiyo badan. Waa kuwan heerarka horumarka xisaabta:
Waqtiyadii hore:
dadku waxay sameysteen habab tirinta iyo xisaabinta iyadoo la adeegsanayo habab fudud sida faraha ama walxaha yaryar. Tirooyinka Roomaanka iyo habka qoraalka Carabiga ayaa la isticmaali jiray qarniyadii dhexe.
Qarniyadii dhexe iyo ka dibba:
waxaa la hindisay habka xisaabinta jajab tobanle ee aynu maanta isticmaalno, iyadoo lagu salaynayo tirooyinka 0 ilaa 9. Hababka isu geynta, kala goynta, isku dhufashada iyo isu qaybinta ayaa la sameeyay iyadoo la isticmaalayo nidaamkan.
Qarnigii 16-aad:
saynisyahan Faransiis ah Riinah Diikaart wuxuu hormariyay aljebra wuxuuna isticmaalay calaamado xisaabeed si uu u matalo hawlaha xisaabta. Fikraddaani waxay ka qayb qaadatay horumarinta iyo ballaarinta xisaabta.
Kuwani waa qaar ka mid ah heerarka horumarinta xisaabta. Waa in la ogaadaa in marxaladahani ay yihiin kaliya dulmar, waxaana jiri kara marxalado kale iyo faahfaahin dheeraad ah oo ku saabsan horumarinta xisaabta.
Shakhsiyaad saamayn kulahaa cilmiga xisaabta:
Waxa jira dad badan oo si weyn uga qayb qaatay horumarinta xisaabta waxa aynu qormadan ku xusi doonnaa qaar ka mida shakhsiyaadkaa:
1) Arkamiidis (287-212) Miilaadiga ka hor:
Arkamiidis (Archimedes) waxa uu ahaa Xisaabyahan Giriig ah, kaas oo horumariyay hababka xisaabta iyo aasaaska aragtida tirada iyo aragtida saamiga.
2) Al-Khwaarismi (780-850 miilaadi):
Al-khawaarismi waxa uu ahaa Xisaabyahan iyo faylasuuf muslim ah u dhashay Beershiya, waxa uu horumariyay aragtida aljebra wuxuuna dajiyay habab xisaabineed oo muhiim ah aljebrada.
3) Liyuunaardo Fibunashi (1170-1250 miilaadi):
Leonardo Fibonacci Xisaabyahan Talyaani ah, wuxuu ka qayb qaatay faafinta aragtida nambarada joomatari ee dunida galbeedka, kuwaas oo ay ugu caansan yihiin taxanaha Fibunashi.
4) George Boole (1815-1864 miilaadi):
George Boole waxa uu ahaa xisaabyahan iyo physicist ingiriis ah. Wuxuu hindisay algebra polynomial wuxuuna aasaasay aragtida isla’egta.
5) Carl Friedrich Gauss (1777-1855 miilaadi):
Carl F. Gauss waxa uu ahaa Xisaabyahan Jarmal ah, oo aasaasay aragtida tirada iyo aasaaska aljebrada casriga ah iyo wax ku biirintiisa horumarinta xisaabaadka gorfaynta.Kuwani waa qaar ka mid ah shakhsiyaadka muhiimka ah ee horumarinta xisaabta, waxaana jira shakhsiyaad kale oo badan oo wax ku ool ah oo ka qaybqaatay cilmiga xisaabta horumarkiisa qarniyadii tagay.
